Yaşadığımız çağın çevre sorunları üzerinde düşünürken belirli yanılgılara dikkat çekme gereği var. “Küreselleşme” olarak gizemselleştirilmiş kapitalist-emperyalist yayılma ve tahakkümün, azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler üzerindeki yıkıcı etkilerini göz ardı eden bir “çevrecilik” üzerinde düşünmek zorundayız. Yerküre üzerindeki çevre sorunlarının boyutları ve sonuçlarından hareketle, sorunun tüm ülkeleri ilgilendiren ve herkesin or tak sorumluluğundaki bir sorun olarak gösterilmesi gibi dolaylı ve karmaşık bir ideolojik çarpıtma ile karşı karşıyayız. Bu çarpıtmada akademik çevreler bilerek ya da bilmeyerek önemli işlevler üstlenmişlerdir. Kuşkusuz, çevre sorunlarının boyutlarının vurgulanması, bilimsel etkinliğin önemli bir parçasıdır. Ancak temel savımız, bilimsel etkinliğin, bu gerçekliğin iktisadi, toplumsal ve siyasi yönleriyle nasıl oluştuğu ve nasıl yaratıldığı konusunda sonuçlar çıkarabilmesine yöneltilmesidir. Emperyalist programların azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yarattığı toplumsal ve çevresel tahribat göz ardı edilerek doğru çevre siyasalarını oluşturmak olanaklı görünmüyor.
Çevre sorununun niteliği üzerine tartışma
Çevre sorunlarının “ulus ötesi” ya da “uluslar üstü” nitelikte olduğu konusundaki savların eleştirisi gerekiyor. Yerküre üzerindeki eşitsizliğin sonuçlarını, merkezi gelişmiş kapitalist ülkeler olan sermayenin yapılanması, emperyalist saldırı ve yayılmanın, ülkelerin doğal ve tarihi çevrelerinde, bütün bunlardan da önemli olarak toplumsal dünyasında yol açtığı yıkımı göz ardı eden bir çevreci yaklaşımın eleştirisinden söz ediyoruz. Çevre sorunlarının “uluslararası” veya “uluslar üstü” niteliğine vurgu, dile getirdiğimiz yıkımın gizlenmesine hizmet ediyor. Sonuçları açısından değerlendirildiğinde, çevre sorununun yerkürenin ortak sorunu olduğu sonucuna ulaşılabilirse de, bu bakış açısı, çevre sorunlarının esas olarak kapitalist-emperyalist yeniden yapılanma, bir başka anlatımla, küresel sömürü ağlarıyla nasıl yaratıldığı üzerinde düşünmemizi engelliyor. Bu yazının çevre sorunları konusundaki duyarlılıkları hedef almak gibi bir niyeti bulunmamaktadır. Tersine, yazının amacı, çevre konusundaki duyarlılıkların, bilimsel tespit ve araştırma sonuçlarının çarpıtılmasına yönelik ideolojik tutumlara karşı ta vır alınması, doğal ve tarihi çevrenin yıkımı konusundaki duyarlılıkları, “küreselleşme” olarak adlandırılan emperyalist-kapitalist yeniden yapılanmaya karşı, azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ulusal kalkınmaya yönelen cephesine çekebilmek ve bu cephede konumlandırabilmektir. Bu satırların yazarı, çevre sorunları için uluslararası düzeyde çözüm arayışları ile ilgili olarak ilke düzeyinde olumlu değerlendirmelere sahip olmakla birlikte, belirli eleştirilere de sahiptir. Önemli uluslararası konferans ve toplantılarda dile getirilen sorun alanları ve öne çıkarılan kavramlar doğru ve yerinde olmakla bir -likte, çevre konusundaki kaygılar ve bilimsel etkinlikler azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ulusal kalkınma programları ile ilişkilendirildiği ve ortak mücadele bakış açısı ile bütünleştirilebildiği ölçüde toplumsal yararları beraberinde getirecektir. Bu yapılmadığında, çevrecilik azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkeleri mahkûm eden ideolojik çerçevelere dönüşebilmektedir. Çevrecilik yerküre üzerindeki kapitalist/emperyalist gelişmenin eşitsiz ve yıkıcı doğasını göz ardı ettiği durumda bu gelişmeyi aklayıcı ve güçlendirici sonuçlara yol açabiliyor. Çevreciliğin “sürdürülebilirlik” gibi son derece muğlak ve akademik dünyanın ağzında sakıza dönüşmüş olan bir kavram ile gidebileceği bir yer bulunmuyor.
Yazının devamı Bilim ve Ütopya Şubat 2022 Sayı Sayı 332 Suçlu İnsan Değil Sistem EKOLOJİ VE EMPERYALİZM Tabiat Aananın Katilleri kapak dosyasında.
Not: Bu yazı ilk olarak Keleş, R. (2016) İnsan Çevre Toplum, İmge Yayınları, Ankara, 287-98'de yayınlanmıştır. Daha sonra yazarın, 2019 yılında ODTÜ Mimarlık Fakültesi yayınlarından çıkan Şehircilik Yazıları, başlıklı derleme kitabında yer almıştır. Anılan yazıyı yazarın izniyle bu sayımızda yayınlamaktayız.