Göktürk Kağanlığı, 6. ve 8. yüzyıllar arasında Orta Asya’da hüküm süren ve Türk adının ilk defa kullanıldığı devlettir. Göktürklerin kökeni uzun yıllar boyunca tarihçiler ve dilbilimciler tarafından tartışılan bir konu olmuştur. Tarihî kaynaklarda Göktürklerin kökeni için farklı tezler öne sürülmüş, bunlar arasında Kuzeydoğu Asya, Orta Asya stepleri ve Batı Avrasya kökenleri gibi hipotezler yer almıştır. Özellikle Göktürklerin kullanmış olduğu runik temelli alfabe, kafaları daha fazla karıştırmaktadır. Daha çok Germen kavimler tarafından kullanılan bu yazı tipinin Orta Asya bozkırına nasıl ulaştığıysa büyük bir merak konusudur. Mevcut DNA araştırması yapılana kadar genel kanı, İskitlerle Göktürk hanedanının ilişkili olabileceğiydi. Çin’de Mukan Kağan’ın kızı İmparatoriçe Aşina’nın DNA’sı üzerine yapılan genetik analizler, Göktürk hanedanının kökeni konusunda bugün bizlere önemli ölçüde veri sağlamıştır.
Çin de bu konu üzerine araştırmalar yapan bir grup bilim insanı Journal of Systematics and Evolution dergisinde, “Ancient genome of Empress Ashina reveals the Northeast Asian origin of Göktürk Khanate” adıyla yayımladıkları makale ile bu konuya büyük ölçüde ışık tutmuştur. Araştırmacılar, Göktürk hanedanının bir üyesi olan İmparatoriçe Aşina’dan elde edilen DNA dizilimi analiz etti. Bunu Kuzey Zhou hanedanından İmparator Wu ile evlendirilmesine borçluyuz. Diğer hanedan üyelerinin aksine, İmparatoriçe Aşina, kocası Wu’nun yanına gömüldüğü için Arkeologlar iskeletine kolayca ulaşabildi. Çalışmada, Aşina’nın genetik olarak modern Tunguz, Moğol ve eski Kuzeydoğu Asya avcı-toplayıcı gruplarıyla yakın ilişkiler içinde olduğu tespit edilmiştir. Özellikle “Eski Kuzeydoğu Asyalılar” (Antik Kuzeydoğu Asyalılar – ANA) olarak bilinen gruplarla büyük benzerlikler ortaya çıkmıştır.
Bununla birlikte İmparatoriçe Aşina’nın genomunda çok küçük bir Batı Avrasya genomu da bulunmaktadır (%2,3 ila %3,9 oranında). Bu bulgular, Göktürklerin Batı Avrasya kökenli olduğu veya çoklu kökenlere sahip olduğu iddialarını çürütmektedir. Yapılan çalışma Göktürk hanedanının genetik yapısının büyük ölçüde Kuzeydoğu Asya’dan geldiğini göstermektedir. Göktürklerden önce Orta Asya’da Hunlar, Xianbei ve Rouran gibi birçok farklı göçebe konfederasyonu yaşamıştı. Genetik analizciler, Aşina’nın Hunların belirli gruplarıyla bazı ortak geçmişe sahip olduğunu, ancak asıl olarak Rouran ve Xianbei gibi gruplarla daha güçlü genetik bağlantısı olduğunu ortaya çıkarmıştır.
Öte yandan çalışma, Göktürklerin ardılı Uygur, Karluk, Kıpçak ve Karahanlı gibi Türk devletleriyle olan genetik ilişkileri de araştırmamıza yardımcı olmuştur. Bulgular bu genetik yapıların Göktürk hanedanından belirgin biçimde uzaklaşmış olduğunu göstermektedir. Bu durum, Göktürklerden sonra Orta Asya’da ve Sibirya bölgesinde yaşanan çeşitli göç hareketleriyle ilgilidir. Genetik analizler, modern Türk halklarının Göktürk hanedanıyla tamamıyla genetik bir benzerlik göstermediğini ortaya koyuyor. Özellikle modern Türk halklarının genetik çeşitliliği oldukça geniş olup büyük ölçüde Batı Avrasya ve Orta Asya bölümlerinden oluşmaktadır. Buna karşılık İmparatoriçe Aşina’nın genomu büyük ölçüde Kuzeydoğu Asya kökenlidir.
Bu farklılaşmanın asıl sebebi, göçebe bir yaşam tarzına sahip olan Türklerin büyük bir yayılım sahasına sahip olmasıdır. Türklerin genetik olarak anayurdu Doğu Sibirya’dır. Fakat Türkler, Asya’nın en doğusundan Avrupa’nın ortalarına kadar yayılım göstermiştir. Özellikle başlarda İranî özellikler taşıyan bir bölge olan Orta Asya’daki Andronovo Kültürü’nün de merkezi olan bölge zamanla Türkleşmiştir. Bu bakımdan zaman geçtikçe birçok kavmin Türkleşmesi veyahut evlilikler nedeniyle Türk genomuna etki etmesi sebebiyle mevcut genetik farklılığın oluşmuş olması muhtemeldir. Araştırmadan çıkan sonuç gayet doğal olmakla birlikte hiçbir kavim, 2500-3000 yıl önceki soydaşlarıyla tam olarak bir genetik benzerlik ortaya koyamamaktadır. En çok da göçebe şekilde yaşayan ve birçok coğrafyaya yayılmış olan kavimler.
Özetle toparlayacak olursak İmparatoriçe Aşina’nın genetik sonuçları, ilk dönem Türklerin genetik özelliklerini anlamamız için önemli bir araştırma niteliğindedir. Fakat buna bakarak, Göktürkler ile Türkler arasında bir bağ yok demek de saçmalıktan ibarettir.
Kaynaklar
Yang, X.-M., Meng, H.-L., Zhang, J.-L., Yu, Y., Allen, E., Xia, Z.-Y., Zhu, K.-Y., Du, P.-X., Ren, X.-Y., Xiong, J.-X., Lu, X.-Y., Ding, Y., Han, S., Liu, W.-P., Jin, L., Wang, C.-C. and Wen, S.-Q. (2023), Ancient genome of Empress Ashina reveals the Northeast Asian origin of Göktürk Khanate. J. Syst. Evol., 61: 1056-1064. https://doi.org/10.1111/jse.12938