Grip aşısı, evcilleştirme, hatta kanser tedavisiyle ilgili bazı çalışmalar, evrimle ilgilidir! Evrimi temel alan bilimlerin sayısı çok fazladır. Onlar sayesinde canlılığı, doğayı, maddelerin yapısını, bazı hastalıkların sebebini ve fazlasını öğrenebiliriz. Şimdi bu bilimlerin bir kısmını tanıyıp evrimle olan ilişkilerine bakalım.
Antropoloji
İnsan bilimi anlamına gelir bu kelime. Hayvanlar âleminin bir üyesi olan insan adındaki canlıyı, farklı yönlerden ele alır. Hem fiziksel yapımızı, hem de kültürümüzü inceler.
Antropolojik çalışmalar, ülkemizde üç anabilim dalı içinde yapılır. Günümüz insanının bedensel ve genetik özellikleriyle biyolojik antropoloji ilgilenir. İnsanlar arasındaki çeşitliliği sebepleriyle birlikte ortaya koyar. Paleoantropoloji ise, tarih öncesi dönemlerde yaşamış olan insanlar ve onların hayatlarıyla ilgilenir. Öyle ki, insan evriminin öyküsünü bize anlatmaya çalışır. Soyu tükenen atalarımızın özellikleri ve onların neye benzediği de bu öyküye dâhildir. Harika görünüyor değil mi? Bir zamanlar bizden başka insan türlerinin de yaşadığını hayal etmek heyecan vericidir. Bir düşünün! Acaba nasıl besleniyorlardı? Bizim gibi konuşabiliyorlar mıydı? Nasıl bir ortamda ve hangi canlılarla iç içeydiler?
Paleoantropoloji alanında çalışan bir bilim insanı, bunun gibi sorulara cevap bulabilir. Şimdi tekrar günümüze dönelim... İnsan, topluluklar içinde yaşayan bir canlıdır. Bildiklerini çocuklarına da öğretir. Bu aktarım nesiller boyunca devam eder. Fakat farklı bölgelerde ve farklı koşullarda yaşayan insanların, bildikleri de farklı olur. Ayrıca topluluklar farklı bir yaşantı benimseyebilir. Bir topluluğun doğru bulduğu davranışları, başka bir topluluk yanlış bulabilir. İşte bunlar gibi sosyal ve kültürel farklılıkları inceleyen alan sosyal antropolojidir.
Arkeoloji
Arkeoloji, insanların yaşantılarıyla ilgili olan kalıntıları inceler (taştan aletler, çanak-çömlekler gibi). Bu kalıntılar hangi döneme aitse o dönemin insanı hakkında bilgiler verir. Şimdi size bazı sorular soracağım. Bu soruların cevabını merak ediyorsanız, arkeolog olmayı bir düşünün derim! Taştan nasıl alet yaptık? Mağara duvarlarına ne zamandan beri resim çiziyoruz? Neden evler yapıp içlerinde yaşamaya başladık?
Arkeolojik çalışmalar, kullanılan aletlerin, teknolojilerin ve sosyal yaşantının evrimini sunar bizlere. 2 milyon yıl önce yaptığımız aletler ile 200 bin yıl önce yaptıklarımız farklıydı. Beynimizin gelişimi, yaptığımız aletleri değiştirdi. Aletler ise hayatımızı…
Biyoloji
Bir bilim dalı düşünün! Dünya’daki bütün canlılığı incelesin. Bakteriler, mantarlar, eğreltiotları, aslanlar ve daha niceleri… İşte bu bilim, biyolojidir. Biyolojinin temelinde evrim vardır. Çünkü tüm canlılığın nasıl çeşitlendiğini açıklar. Canlıların hepsi aynı kökenden gelmektedir; yani ortak bir atadan. Bazı canlılar akrabalık açısından birbirlerine çok yakındır, tıpkı mandalina ve portakal gibi. Ya da insan ve şempanze...
Biyolojinin pek çok alanı vardır. Moleküler biyoloji, ekoloji, zooloji*, botanik* bunlardan yalnızca bazılarıdır. Canlıların fosilleşmiş kalıntılarını inceleyen ve biyolojiyle yakından ilişkisi olan dal, paleontolojidir. Bu bilim, Dünya’daki canlılığın tarihini keşfetmeye çalışır. Fosiller sayesinde bitki ve hayvanların evrimini gözlemleyebiliriz. Nesli tükenen canlıların neye benzediklerini ve ne kadar zaman önce yaşadıklarını anlayabiliriz.
Tıp
Biyolojinin bir alt dalıdır ve insan sağlığını korumayı amaçlar. Hastalık, kaza, saldırıya uğrama gibi durumlar sağlığımızı bozabilir. Tıp, çeşitli tedavi yöntemleri sunar. Bunların bir kısmı, önceden tedbir almak şeklinde de olabilir (aşılar).
Tıp içindeki pek çok alanın evrimle ilişkisi vardır. Örneğin anatomi ve fizyolojide* kuyruk sokumu kemiği ve apandis (kör bağırsak)* gibi körelmiş organlar, evrimsel sürecin dışında tutulursa açıklanamaz. Evrim alanındaki bilgiler, insan bedeni ve sağlığı için de kullanılabilir. Bu sayede vücudumuzun bazı durumlarda verdiği tepkileri daha iyi anlayabiliriz. Mesela ateşimizin yükselmesi, aslında bir savunma hamlesidir. Vücudumuzda üreyen mikropları öldürmek gibi bir işlevi vardır. Evrim süreciyle günümüze kadar geldiğine göre, çok işe yaramış olmalı! Ama uzun süren yüksek ateş bize zarar verir. Ateş düşürücü ilaçların ne zaman kullanılacağını doğru ayarlamak lazım. Bunun için bir doktora danışmamız gerekir. Bu nedenle doktorların, evrimsel tıp alanında eğitilmesi hayati önem taşıyor.
Tıp, zararlı mikroorganizmaların (mikroplar) evrimini de dikkate alarak çalışır. Size meşhur bir örnek vereyim: Grip aşısı! Gribe sebep olan şey virüstür. Virüslerin evrimi oldukça hızlıdır. Öyle ki, aşılar genellikle bir sonraki yıl etkisiz kalır. Bu yüzden grip aşıları her sene yenilenir.
Cümlelerimi, Ukraynalı evrim biyoloğu ve genetikçi Theodosius Dobzhansky’nin ünlü bir sözüyle tamamlamak isterim: "Evrimin ışığı olmaksızın, biyolojide hiçbir şeyin anlamı yoktur.”
Mini sözlük:
Yazıda geçen ve yanında * işareti bulunan kavramlar
Zooloji: Hayvan bilimi anlamına gelir. Bu alan, bütün hayvan türlerini ele alır. Onların biyolojik yapısını, genel özelliklerini ve davranışlarını inceler.
Botanik: Bitki bilimi anlamında kullanılır. Bitkileri her yönüyle inceler. Dokuları, üremeleri ve yaşadıkları çevreler de buna dâhildir.
Fizyoloji: İşlevbilim. Vücudumuzdaki doku ve organların nasıl çalıştığını, işlevlerinin neler olduğunu inceler.
Apandis (kör bağırsak): Kalın bağırsağımızdan uzayan küçük, tüp benzeri bir yapıdır. Ucu kapalıdır; yani herhangi bir yere bağlanmaz. Kalıntı bir organdır.
Mertcan ERİCE
Antropolog