Astronomi ve astrofizik alanında 2017’nin önemli gelişmeleri

08

Ocak

2018

2017’de astronomi ve astrofizik alanında gündemin en ses getiren maddesi 2016’daki gibi kütleçekim dalgalarıydı. Kütleçekim dalgalarının LIGO [1,2] tarafından ilk gözlendiği 2015’ten bu yana hem LIGO hem de başka bir girişim ölçer olan VIRGO [3], üç kütleçekim dalgası tespiti daha yaptı. Hatta Ağustos 2017’de yapılan gözlem sonucunda ilk kez bir çift nötron yıldızı çiftinden gelen kütleçekim dalgaları keşfedildi, üstelik bu kaynağın aynı zamanda hem kütleçekim hem de gama-ışınlarında gözleminin yapılmış olması da dikkat çekici bir gelişmeydi [4]. 2017 yılında ayrıca Nobel Fizik Ödülü’nün de kütleçekim dalgalarını keşfeden LIGO/VIRGO ekibinin üç üyesine verilmiş olması keşfin önemini bir kere daha göstermiş oldu [5]. Kuşkusuz ki kütleçekim dalgaları, insanlığın görünür ışıkla başlayıp tüm elektromanyetik tayf, nötrino ve kozmik ışınlarla devam eden evreni gözleme pencerelerinin en yenisi. Üstelik, kütleçekim dalgaları yakın bir gelecekte bize evrenin ilk dönemlerinden nötron yıldızlarının iç yapısına kadar çok geniş yelpazede bilmediklerimiz hakkında fikir verecekmiş gibi görünmekte.

2017’de astronomi ve astrofizikte yaşanan diğer dikkat çekici gelişmeler de şöyleydi:

Yeni ötegezegen keşifleri 2017 yılında da sürdü. TRAPPIST I isimli Dünya benzeri bir ötegezegenin keşfi 2017 başlarında çok ses getirirken [6], yılın sonlarında da ilk kez Güneş Sistemi gibi 8 gezegene sahip bir sistem keşfedildi [7]. Şimdilik Güneş Sistemi’nden daha fazla sayıda gezegene sahip bir sistem tespit edilebilmiş değil.
Ötegezegen keşiflerinin yanı sıra 2017’de bilim insanları ilk kez öte kuyruklu yıldız keşifleri yaptıklarını açıkladılar [8].
Bir beyaz cüce içeren çift yıldız sisteminden atarcalara benzeyen yaklaşık iki dakika periyotlu atımlar keşfedildi [9]. İlk kez “bir beyaz cüce atarcasının” gözlenmiş olduğu söylenebilir.
İlk kez 2017’de gökadamızda orta kütleli bir kara deliğin keşfedildiği açıklandı [10].
Sadece Satürn kadar yarıçapa ve Jüpiter’in 85 katı kadar kütleye sahip bir yıldız keşfedildi [11]. Bu yıldız, şimdiye kadar keşfedilen en ufak yıldız oldu.
1997’de Satürn’e gönderilen Cassini uzay aracının 20 yıla yakın süren macerasının sonuna gelindi. Cassini Eylül’de Satürn’e düşürüldü [12]
NASA tarafından nötron yıldızlarının iç yapısıyla ilgili bilgiler edinmeyi temel amaç edinen NICER X-ışını teleskopu temmuz ayında Uluslararası Uzay İstasyonu’na yerleştirilerek görevine başladı [13]
Güneş’te g modu zonklamaların varlığına dair ilk kez gözlemsel bulgu olduğu iddiasında bulunuldu [14]. Sonuçlardan hareketle Güneş’in çekirdeğinin, dış kısmına kıyasla neredeyse 4 kat daha hızlı (yani yaklaşık bir hafta periyotla) döndüğü de hesaplandı.

2017’de Türkiye adresli bilim insanlarının içlerinde yer aldığı grupların yaptığı ses getiren çalışmalar da vardı. Bu çalışmalara örnek vermek gerekirse:

Güneş Sistemi’nin cüce gezegenlerinden biri olan Haumea’nin çevresinde halka olduğu keşfedildi [15]. Keşfi yapan ekipte 14 Türk araştırmacı yer almaktaydı ve keşif yapan ekibin kullandığı gözlem verilerinin bir kısmı da Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ulupınar Gözlemevi, Antalya TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi, Erzurum Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma Merkezi, Adıyaman Üniversitesi Fizik Bölümü ve Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi teleskoplarından elde edilmişti.
ODTÜ ve Başkent Üniversitesi adresli bir ekip tarafından ilk kez bir kütle aktarımı yapan X-ışını atarcasının aksama (glitch) yaptığı gösterildi [16].
Ayrıca 2017 yılında Türk, Japon ve Rus bilim insanlarından oluşan bir ekip TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi’nde yer alan 1,5 metrelik RTT teleskopunu kullanarak bir ötegezegen keşfettiler [17]. Bu, Türkiye’deki gözlemevlerinin verileri kullanılarak yapılan ilk ötegezegen keşfiydi.

Ayrıca, bu yıl TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi’nin kuruluşunun 20. yılıydı [18]. Ülkemiz bilimine önemli katkılar sunmuş ve sunmaya devam eden bu kurumumuzun daha nice başarılı 20 yıllar geçirmesini temenni ediyorum.

Kaynaklar:

[1] https://www.ligo.caltech.edu/

[2] https://astronomynow.com/2016/02/11/gravitational-waves-found-from-merging-black-holes/

[3] http://www.virgo-gw.eu/

[4] https://journals.aps.org/prl/abstract/10.1103/PhysRevLett.119.161101

[5] https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2017/press.html

[6] https://www.nasa.gov/press-release/nasa-telescope-reveals-largest-batch…

[7] http://www.popularmechanics.com/space/deep-space/a14436853/nasa-found-a…

[8] https://earth-chronicles.com/space/exo-comets-are-found-for-the-first-t…

[9] https://www.sciencedaily.com/releases/2017/02/170207105320.htm

[10] https://www.keio.ac.jp/en/press-releases/2017/Sep/27/49-24314/

[11] http://www.astronomy.com/news/2017/07/tiny-new-star