Sözdebilimin Derdi Ne?

Bilimi de sözdebilimi de yapan insandır. Eğer bunların hepsini insan yapıyorsa insanı ne yapıyor? Çünkü eğer insanın tanımında sorun varsa yaptığı tüm etkinliklerde de sorun olacaktır.
Diğer taraftan toplum ve bilim ilişkisinde son derece önemli sosyolojik bir soru var: toplum bilimi bildiği halde mi sözdebilime rağbet gösteriyor, yoksa toplum bilimi bilmediği için mi sözdebilimle ilgileniyor?
Bilimin tanımı, sözdebilimin tanımı ve insanların bilimi anlamakta çektikleri zorlukları tartışmak on binlerce sayfaya sığmayacaktır, ancak bu dosyada çok özette olsa can alıcı notların üzerinden geçmeye gayret göstereceğiz.
Alman felsefeci Martin Heidegger bir yazısında(1) “…Bilim, varolan her şeyin bize kendisini sunduğu bir yoldur ve aslında tayin-edici bir yoldur…” demiştir. Bu yazı, bilimin icat ettiği gözlük arkasından bilimin icat ettiği klavyede, ekranda, bilgisayarda, bilimin icat ettiği elektrik ve internet ile yazılmıştır. Bilim, bilgi kütlesinden daha fazlası; bir düşünme tarzıdır. Evrenin kuşkuyla sorgulanma tarzıdır. Eğer şüpheci yaklaşmamak için otoriteye kuşkucu sorular soramıyorsak o zaman tam bir kaos içindeyiz, der Carl Sagan. Bilimin önemi üzerine Richard Feynman kitabında(2) söyle not düşmüştür:
Hawaii’de beni bir keresinde bir Budist tapınağına götürdüler. Tapınakta bir adam, “size asla unutmayacağınız bir şey söyleyeceğim” dedi ve ekledi:

“Her insana cennetin kapılarını açan anahtar verilir.
Aynı anahtar cehennemin kapılarını da açar.”

Bu anahtarın tanımı, kullanış kılavuzu ve sahteleri bu yazının konusudur.

Bilim nedir? Ne değildir?
Soru açık bir soru ve ilk gördüğümüzde sanki ilkokuldaki 8-9 yaşındaki öğrencilere sorulması gereken bir soruymuş gibi gelir. Sonuçta bilimin ne olduğunu herkes bilir “bilim bilimdir”, böyle temel kavramları herkes kullanmak ister ne de olsa gündelik hayatta otomatik vites ile yaşarız, ama iş manuel vitese geldiğinde birden bire bu sözcüğü tam olarak bilmediğimizi fark ederiz.(3) “Bilim nedir?” ibaresini Google amca penceresine yazdığımızda 100 bin adet Türkçe ve yaklaşık 4.5 milyon adet ( what is science?) İngilizce link çıkmaktadır. Bunca link ve onca kitap kütüphanede var iken bilim nedir sorusunu sormamız sıradan değildir. Burada sorudan daha önemli bir soru var ise soruya verilecek cevabın dilidir. Yine de mümkün oldukça yalın bir dil kullanma taraftarı olarak serbest bir dil kullanmaya gayret göstereceğiz.
Konuya daha değişik bir yönden yaklaşmaya çalışalım, örneğin “bilim ne değildir?” buna verebileceğim en kısa cevap şu olur “bilim filim değildir.” Bu defa sorun daha karmaşık hale gelecektir, çünkü sadece bilim sözcüğünün anlamını açıklamaya çalışırken bir de filim sözcüğü işin içine girmiş olur, böylece önce filimin ne demek olduğunu ve bilimi ondan ayıranın ne olduğunu bilmek gerekir. Filim ipe sapa gelmeyen, ölçülü olmak zorunda olmayan, kanıt gerektirmeyen bir etkinlik olarak adlandırılabilir. Bu durumda ortaya şu çıkar; demek ki “bilim en azından ölçülü bir şeydir”. Carl Sagan’ın dediği gibi “bilgelik, sınırlarımızı anlamak demektir.”(4) Bilim endazesi olan bir etkinliktir ve sınırları vardır. Burada küçük bir parantez açmak gerekir “eğer bilim bu kadar açık, anlaşılır ve herkes tarafından bilinir bir etkinlik ise peki neden çok az ülke bilim yapabiliyor? Demek ki bilim sadece sözde bir etkinlik değildir bir de eylemdir.

Dipnotlar
1) Bilim üzerine iki ders
2) Her şeyin anlamı
3) Bk: think fast and slow, Daniel Kahneman
4) Wisdom lies in undrestanding our limitations.

Anooshirvan MİANDJİ
Bilkent Üniversitesi Öğretim Görevlisi

Yazının devamı Bilim ve Ütopya Ocak sayısında ...

Kapak
Etiketler
Anooshirvan MİANDJİ
bilim ve ütopya
sözdebilim