Aydınlanma

Tevfik Fikret, Tanzimat Edebiyatın’ın yarım bıraktığı yenileşme ve Batılaşma hareketini tamamlar. Belki tam anlamıyla sosyalist bir şair değildir, hatta sosyalizmden çok hümanizme eğilimlidir. Öyle ki, son döneminde verdiği ürünlerle dahi onun sosyalist olduğu kesinlikle öne sürülemez. Fakat, 1900'ü izleyen yıllarda yazdıklarıyla sosyalizme -hiç değilse, ütopik sosyalizme- yaklaştığı inkâr edilemez.

Bu iki yıl içinde din üzerine de çok fazla düşünme fır­satı buldum. Beagle’dayken hayli gelenekçiydim; ha­tırlıyorum da ahlak üzerine bir noktada karşı çıkılmaz bir otorite olarak İncil’den alıntı yaptığımda (kendileri de dindar olan) subaylardan birkaçı bana kahkahalarla gülmüştü.

Deneyimleyebileceğimiz en güzel şey gizemli olandır.

Geray, demokrasi için bilinçlendirme ve duyarlık eğitiminin olmazsa olmaz ön koşul olduğunu düşünen bir aydındır. Yöneticiliğinde de bunu gerçekleştirmek için çalışmış. Bazı aydınlar gibi yetki sahibi olunca demokratlığı terk etmemiş. Daima haklıların, ezilenlerin, zayıfların yanında yer almış.

“Tüm ölmüş kuşakların geleneği, yaşayanların beyinlerine bir kâbus gibi çöker... tam da böylesi devrimci bunalım çağlarında, korku içinde geçmişin ruhlarını yardıma çağırır.”

Karl Marx

Marx, Aydınlanma geleneğini benimseyen bir düşünür olarak, bu geleneğin din konusundaki yaklaşımını genel çizgileriyle izler görünmektedir. Aydınlanma düşünürleri, dine, özellikle de dinin gerçek yaşamdaki organize biçimine son derece eleştirel yaklaşmaktadırlar. Ancak genel olarak bu din düşüncesinin ya da Tanrının kendisinin sorgulanmasından çok, din adına yapılan, akla aykırı uygulamaların sorgulanması biçimini almaktadır.

19. yüzyılda sosyolojinin kurucu babalarının en önemli sorunlarının başında modernleşme adı verilen büyük dönüşümün açıklanması ve buradan hareketle toplumsal değişmenin kanunlarının keşfedilmesi gelmekteydi. Comte’tan Spercer’e, Weber’den Durkheim’a kadar modernleşmenin birinci kuşak teorisyenleri olan ilk sosyologlar, batı toplumlarının yaşadığı toplumsal dönüşümün, dünyanın geri kalanı için de geçerli evrensel bir toplumsal değişme kanununu keşfetmeyi mümkün kılacağını düşünüyorlardı.

Marx, J. Weydemeyer’e yazdığı 5 Mart 1852 tarihli mektupta modern toplumda sınıfların varlığını ve sınıf mücadelesini keşfetme onurunun kendisine ait olmadığını belirtir. Burjuva tarihçileri Marx’tan çok önce sınıf savaşının tarihsel gelişimini, burjuva iktisatçıları ise sınıfların ekonomik yapısını açıkça ortaya koymuşlardı.

Yeni liberal akımın iktidara geçtiği ülkelerde Darwin’in aforoz edilmesi, neredeyse kural halini almıştır. Bu yapılırken dinin de çok etkili bir araç olarak kullanıldığı görülmektedir. Darwin, dinsel inançlarla çelişen görüşler ileri sürdüğü savlanarak saldırılara uğramaktadır.