2000’ler, Mars’ın keşfi konusunda insanların umutla dolduğu yıllardı. Pathfinder’ın başarısından sonra beklenti çıtası yükselmiş, artık “Mars’ta su veya hayat olup olmadığı” gibi sorulara daha net cevaplar verebilecek deneylerin hayali kurulmaya başlanmıştı. Tam benim de bilime merakımın yeşerdiği ve liseye başlamak üzere olduğum 2003 yılı yazında televizyonda izlediğim heyecan verici haberleri hala unutamıyorum: Spirit ve Opportunity isimli kardeş iki uzay aracının Mars’a fırlatılış görüntüleri!
Filmi günümüze sardığımızda ise, artık ne yazık ki bu iki araçla da iletişim kurulamıyor. Spirit 2010 yılında, Opportunity ise geçtiğimiz hafta emekliye ayrıldı. Bu, Mars’ın keşfi yolunda çok önemli bir basamak olan Mars Exploration Rover (MER) görevinin sonlandığı anlamına geliyor.
Opportunity (MER-B) ve Spirit (MER-A) robotlarının Mars macerası 2004 yılının Ocak ayında Mars’ın ekvatoruna yakın, fakat gezegenin zıt taraflarına üç hafta arayla iniş yapmaları ile başlamıştı. MER programının amacı, Mars’ın jeolojisini ve iklimini incelerken, aynı zamanda gelecekteki bir insanlı Mars görevini mümkün kılacak bilgiler toplamaktı. İlginçtir ki, Mars’ta bu kadar uzun süre çalışmalarına rağmen, aslında iki deney de sadece 90 Mars günü sürecek şekilde tasarlanmıştı. Bu bakımdan mühendislerinin beklentilerini fazlasıyla aşarak, bize Mars hakkında tahmin ettiğimizden çok daha fazla bilgi aktarmayı başardılar.
Opportunity, Meridiani Planum isimli, oldukça ilginç bir bölgeye iniş yapmıştı. Hatta şans eseri bu düzlük bölgenin içindeki küçük bir kraterin (Eagle) içine inmişti. İnişinden sonra da bize özçekimini göndermişti (Şekil 1).
Şekil 1
Bu bölge, Hematit denilen ve Dünya’da kaynarcalarda ve durgun suyun olduğu bölgelerde görülen minerallere sahipti. Bu da, Mars’ın geçmişte benzer koşullara sahip olabileceği anlamına geliyordu. Yine de, zamanında Mars yüzeyinde bulunmuş olabilecek bu su, asidik olmalıydı. Bu keşfi, Opportunity’nin çektiği, yaban mersinini andıran yapılar içeren fotoğraflardan hatırlayabilirsiniz (Şekil 2).
Şekil 2
Eagle Krateri’nden ayrıldıktan sonra Opportunity, Endurance ve Victoria gibi kraterleri de ziyaret etti ve en son olarak Endeavour Krateri’ne geldi (Şekil 3).
Şekil 3
Mars’ta geçirdiği süre boyunca yaklaşık 210 bin tane de fotoğraf çekti. Örneğin bunlardan biri, Şekil 4’teki “kum şeytanı” idi.
Şekil 4
Aslında 1970’lerde Mars’a inen Viking araçları da Mars yüzeyinde eski nehir yatakları olabilecek yapılar fotoğraflamışlardı. Fakat, Opportunity’nin sunduğu verilerle, geçmişte Mars’ın yüzeyinde büyük miktarda sıvı su bulunduğundan emin olduk. Daha da önemlisi Opportunity, Endeavour Krateri’nde nötr Ph değerine sahip suda oluşan kil mineralleri buldu. Bu, yaklaşık 4 milyar yıl önce Mars’ın yüzeyinin kısmen de olsa sıcak, nemli ve yaşanabilir koşullara sahip olduğunu gösterdi.
14 yıl süren aktif görevi boyunca Opportunity hem bilim dünyasının hem de halkın sevip, duygusal bağ kurduğu bir robot oldu. Opportunity, şu an başka bir gezegen üzerinde en fazla dolaşma rekorunu, katettiği 45 kilometrelik mesafe ile elinde tutuyor. Fakat görevi uzun sürmüş olsa da, bu hiç de kolay bir serüven olmadı. Bu süreç boyunca Opportunity’yi kontrol eden takımın, robotun Mars yüzeyindeki ajandasına ayak uydurabilmek için Dünya gününe göre değil de, Mars gününe (yaklaşık olarak 24 saat 39 dakika) göre yaşaması gerekti. Zaman zaman enerjisi azalan robotun hareketi kısıtlandı. Hatta sağ ön tekerleği fazla akım çektiği için, robot çoğu zaman geri geri hareket etmek zorunda kaldı.
Ne yazık ki, Opportunity’nin bu uzun yolculuğu 2018 yılının Haziran ayında sonlandı. 30 Mayıs 2018’de, NASA’nın Mars yörüngesindeki Mars Reconnaissance Orbiter aracı, Mars’ta bir fırtınanın başladığını gözlemledi. Daha sonraki günlerde şiddetlenen ve hatta tüm gezegene yayılan bu fırtına yüzünden, gezegenin yüzeyine ulaşan Güneş enerjisi miktarı azaldı (Şekil 5).
Şekil 5
Mars’ta yerel fırtınalar sık sık gözlemlense de, bu tür küresel fırtınalar ancak yaklaşık on senede bir gerçekleşiyor. Örneğin 2007 yılındaki bir başka fırtınada da Opportunity ile 4 gün süren bir iletişim kopukluğu yaşanmıştı.
2018’deki bu fırtınada da pilini şarj edemeyince, Opportunity Dünya’ya son sinyalini 10 Haziran 2018’de gönderdi ve kendini güvenli moda aldı. Bu, ısıtıcılarını bile kapatması anlamına geliyordu. Bu modda, araç zaman zaman uyanarak, pillerinin Güneş panelleri tarafından yeterince şarj edilip edilmediğini kontrol etmek için programlanmıştı. Fakat, eğer pili tamamen biterse sistem saati de duracağı için, Dünya’daki alıcıların beklediği zamanlarda değil, rastgele anlarda Dünya ile iletişim kurmaya çalışacaktı.
Fırtına nedeniyle Opportunity’nin Güneş panellerinin üzeri kumla kaplanmış da olabilirdi. Yine de, fırtına dindikten sonra rüzgarın etkisiyle olası bir kum tabakasının kısmen temizleneceği düşünülüyordu. Fırtına dindikten sonra, Ağustos ayından beri Opportunity ile 800’den fazla iletişim kurma denemesi yapıldı. Fakat, bunların hepsi başarısız oldu. Bir gün önce yapılan son iletişim denemesinin de sonuçsuz kalmasıyla, 13 Şubat 2019 tarihinde görev resmi olarak sonlandırılmış oldu.
Peki Opportunity’nin kardeşi, Spirit’e ne oldu? Spirit de Opportunity gibi çok değerli keşifler yaptı. Örneğin, Gusev Krateri’ndeki eski kayaların küçük su damlaları tarafından şekillendiğini gösterdi. Fakat, Spirit’in ömrü Opportunity kadar uzun olmadı. 2009 yılında kuma saplandı ve panellerini Güneş’e çeviremediği için yaklaşan Mars kışı yüzünden çalışamaz hale geldi. Günümüzde, MER görevinin bize kazandırdığı bilgi birikimi Curiosity ve InSight ile genişlemeye devam ediyor. Örneğin Curiosity yakın zamanda Gale Krateri’ne iniş yaparak, burada eskiden yaklaşık 150 kilometre çapında bir su havzası olduğunu gösterdi. Aynı şekilde 2018’de Mars’a inen InSight, alacağı sismik ve ısı ölçümleri için hazırlıklarına devam etmekte.
Opportunity bize Mars hakkında çok şey öğretti. Bunun yanında, bilimsel verinin ne kadar değerli olduğunu ve bazen oldukça zor bir şekilde elde edildiğini hatırlattı. Bize bunca yıldır ilettiği veriler ve yaşattığı heyecanlar için kendisine teşekkür ediyoruz. İleride bir gün Mars’a ayak bastığımızda tekrar görüşmek üzere Oppy!
Tüm şekiller için kaynak:
NASA Caltech/JPL