Klasik İslam kaynaklarında Batlamyus veya Batlamyus el-Kalûzî diye anılan Klaudius Ptolemaios’un hayatı hakkında ne Doğu ne de Batı kaynaklarında yeterli bilgi vardır. Günümüze ulaşan bilgiler de yer yer birbiriyle çelişmektedir.
İslam kaynakları, görüş birliği halinde Batlamyus’un İskenderiye'de doğup büyüdüğünü, araştırmalarını da İskenderiye'de yaptığını belirtirken; Bizanslı Theodorus Meliteniota, onun Ptolemaios Hermii adlı şehirde doğduğunu iddia etmektedir. Bununla birlikte Mes'ûdi, et-tenbîh ve’l-işrâf adlı eserinde, Batlamyus’un büyük astronomi kitabı Almagest’teki (Matematik Sentaks) bazı astronomik gözlemlerden yola çıkarak, onun, yirmi iki yıl Roma krallığı yapmış olan ve MS 161 yılında ölen Antoninus (Pius) zamanında yaşadığını tespit etmiştir.
Ptolemaios ismi, Büyük İskender zamanında Makedonyalı zengin tabakada yaygındı. MÖ 323 yılında Büyük İskender’in ordusundan bu isimde bir General (Ptolemaios I Soter), firavun unvanını da alarak Mısır’da krallığını ilan etmişti. Sonraki bütün Mısır kralları, Roma dönemine kadar Ptolemaios ismini de kullanmışlardır. Ebu Ma'şer el-Belhi (IX. yüzyıl), Batlamyus’u söz konusu hanedanın soyundan sayarak İskender’den sonraki on Mısır Kralının bilgin olduklarını ve Almagest’in yazarı Batlamyus’un da onların soyundan bir bilgin olduğunu belirtmiştir. Ancak bununla ilgili günümüze ulaşan bir kanıt bulunmamaktadır.
Batlamyus’un, kendisinden yaklaşık dört yüz yıl önce yaşamış Eratosthenes (MÖ 276-194) gibi İskenderiye Kütüphanesinde görev aldığı düşünülmektedir. Almagest’i İngilizceye çeviren Gerald Toomer’a göre Batlamyus’un İskenderiye’den farklı bir yerde yaşadığına ilişkin elimizde bir bulgu yoktur. Sonuç olarak onun, MS II. yüzyılda etkin olduğunu ve İskenderiye’de ya da oraya yakın bir yerde yaşadığını kabul edebiliriz.
Batlamyus, Hipparkhos (MÖ 190-120) ve Eratosthenes gibi İlkçağ’ın büyük astronomlarının görüş ve buluşlarından önemli ölçüde faydalanmış, bu konuda dağınık bir şekilde bulunan bilgileri derleyerek sistematize etmiştir. “Yer Merkezli Evren” modelini geliştirirken, Dünya’nın sabit ve hareketsiz olduğunu ispatlamak üzere deliller öne sürmüştür. Bu delillerin kaynağı olan gözlemleri kendisinin bilfiil yapıp yapmadığı net olmamakla birlikte, onun astronomiyi bir bilim haline getirdiği ve kendisinden öncekilerin çalışmalarına teorik anlamda büyük ölçüde eklemeler yaptığı muhakkaktır.
Batlamyus’un astronomi, coğrafya ve astroloji hakkındaki eserleri, İslam, Bizans ve Avrupa düşüncesini ve ilmini derinden etkilemiştir. Astronomi hakkındaki eseri Almagest (Matematik Sentaks), antik çağlardan günümüze kalan tek kapsamlı astronomi kitabıdır. Daha sonra Megale Sentaks (Büyük Sentaks) olarak adlandırılan bu eser, Arapçaya da el-Mecistî olarak çevrilmiştir. Batıda bilinen ismi Almagest de bu uyarlamadan gelmektedir. Yazımızın konusu olan ikinci büyük eseri Coğrafya dışında, diğer büyük çalışması da çağlar boyu etkili olan astroloji hakkındaki Tetrabiblos’tur (Dört Kitap).
Coğrafya (Geographika Hyphegesis)
Coğrafya terimi, Yunanca asıllı olup “geo” (Yer) ve “graphia” (yazmak/betimleme) kelimelerinden meydana gelir. Bilindiği kadarıyla bu terimi ilk kullanan ve Dünya’nın çevresinin büyüklüğü ile ilgili ilk anlamlı ölçümde bulunan kişi Kireneli (Libya) Eratosthenes’tir. Günümüze ulaşan en eski Dünya haritalarının izi Babillilere kadar devam ettirilebilmekle birlikte, bugün anladığımız tarzda enlem ve boylam çizgilerini titizlikle irdeleyen ilk kişi antik çağın en büyük bilim insanlarından biri olan İznikli Hipparchos’tur. O, Babillilerden aldığı altmışlık sistemi meridyenlere uygulamıştır. Ancak bu iki ismin coğrafya ile ilgili çalışmaları tam haliyle günümüze ulaşamamıştır. Bu iki büyük ismin dışında Amasyalı Strabon (MÖ 64 – MS 24), on yedi kitaptan oluşan anıtsal eseri Geographika’da, bilinen Dünya’nın değişik bölgelerindeki insanların ve memleketlerin tarihini ve coğrafi bazı özelliklerini anlatmıştır. Bu eser, Bizans İmparatorluğu üzerinden Avrupa’ya geçmiş ve günümüze ulaşabilmiştir.
Yazının tamamı Bilim ve Ütopya'nın nisan 2018 sayısında!
Kemal YILMAZ
Ankara Üniversitesi DTCF Bilim Tarihi ABD